Czy oznaczenie „szampan” może być znakiem towarowym?

Analizując historię szampana nazywanego „winem cywilizacji”, motyw szampana w sztuce i popkulturze, ale też spory wokół niego, można naprawdę zobaczyć jaki wpływ ma ten alkohol i jakim uznaniem się cieszy. Tę wyjątkową sławę i renomę szampan zawdzięcza niezwykłemu smakowi, reklamie i promocji, a zapewne także połączonemu wysiłkowi winiarzy i kupców oraz podejściu samych Francuzów do swoich produktów regionalnych i żywności.

”pisarz, polityk i gentelman zgadzają się,

że szampan to codzienna przyjemność dla tych,

którzy wiedzą co znaczy życie”!

(Winston Churchill).

Za twórcę czy też odkrywcę szampana czyli wina musującego pochodzącego z Szampanii uchodzi benedyktyński mnich Dom Pierre Pèrignon bo to on miał wynaleźć proces, który umożliwił bezproblemowe uzyskanie zwykłej pianki przy produkcji szampana, nową metodą tłoczenia wina: metodą szampańską”. To on, jako pierwszy zaczął butelkować wino i on jako pierwszy wyprodukował białe wino z czarnych winogron. Niektórzy przypisują mu także opracowanie tradycyjnej metody wytwarzania win musujących czyli metody szampańskiej polegającej na drugiej fermentacji w butelkach wina niemusującego, po dodaniu likieru de tirage.

Szampan nie jest jedynym alkoholem wytwarzanym tą metodą ale w 1994 r. winiarze z Szampanii z sukcesem lobbowali w UE na rzecz ograniczenia posługiwania się określeniem „metoda szampańska” wyłącznie do win produkowanych na ich obszarze. Pozostałe regiony francuskie muszą obecnie posługiwać się określeniem „metoda tradycyjna” a inne kraje unijne produkujące wina musujące przyjęły własne nazwy: cava, prosecco, sekt.

Szampan od XVIII w. zaczął zdobywać międzynarodowe uznanie dzięki właścicielom słynnych „domów szampańskich” zaczynając od Maison Ruinart, Florenza-Louisa Heidsiecka i Claude’a Moëta poprzez Pierre’a Nicolas-Marie Perriera-Jouëta oraz rodzinę Bollingerów czy panie Pommery, Perrier i Cliquot. Żadne wydarzenie historyczne w XVIII i XIX wieku nie obyło się bez szampana. Świętowano nim zburzenie Bastylii, był obecny na kongresie wiedeńskim, a także podawany był gościom na weselach królewskich czy Wielkich Wystawach Światowych.

Wielki sukces szampana przyciągnął jego entuzjastów, jak i oszustów. Oszustwa polegały na nieprzestrzeganiu receptury komponowania szampana albo na posługiwaniu się nazwą w odniesieniu do win niepochodzących z Szampanii. Już w 1887 r. SCVC (Syndicat du commerce des vins de Champagne) dążyła do wyeliminowania oszustw w samej Szampanii – określono przesłanki i zasady posługiwania się nazwą „szampan” i wykluczono ze swoich szeregów wszystkie domy szampańskie, które zasad nie przestrzegały. W tym samym roku Sąd Apelacyjny w Angers potwierdził prawo własności do słowa „Champagne” wyłącznie dla win z Szampanii:”wina szampańskie lub szampan mogą być używane jedynie dla win zebranych i wyprodukowanych w Szampanii- dawnej prowincji Francji, określonej geograficznie i której limity nie mogą być rozszerzane ani ograniczane”. Ponadto winiarze i domy szampańskie podjęły starania o uzyskanie świadectwa autentyczności Appellation d’Origine Contrôlèe (AOC) i wpis na listę produktów chronionych. Szampan uzyskał Appellation d’Origine Contrôlèe (AOC) czyli stał się chronioną nazwą pochodzenia na podstawie dekretu z 29 czerwca 1936 r.

Obszar Champagne (Szampanii) we Francji.

Francja podzieliła swoje wina na kilka kategorii, zgodnie z ich odpowiednim poziomem jakości, regulacji i kontroli. W Szampanii istnieją trzy nazwy kontrolowanego pochodzenia: AOC Champagne, AOC Coteaux champenois (czerwone, różowe lub białe, niegazowane wyprodukowane z tych samych winogron co szampan); AOC Rosè des Riceys (wino różowe pochodzące wyłącznie z gminy Riceys położonej w Aube). Od 1941 r. ochroną apelacji czyli ochroną produktów chronionych zajmuje się we Francji Międzybranżowy Komitet ds. Wina Szampańskiego (CIVC) wraz z Narodowym Instytutem Pochodzenia i Jakości (INAO). Aktualnie wszystkie kraje Unii Europejskiej i wiele innych krajów np. Korea Południowa, Kanada, Brazylia czy Kolumbia przyznają ochronę apelacji szampana, choć jednocześnie takie kraje jak USA i Rosja nie uznają jej wcale lub w bardzo wąskim zakresie.

Kolorem czarnym są zaznaczone kraje, które nie uznają nazwy „szampan” jako chronionej nazwy pochodzenia a kolorem beżowym są zaznaczone kraje, które uznają nazwę „szampan” jako chronioną nazwę pochodzenia.

Zagrożenia dla renomy szampana są zarówno wewnętrzne w samej Francji jak i zewnętrzne.

Zagrożenia wewnętrzne odnoszą się do słowa „szampan” bez faktycznego wskazania produktu opatrzonego tą nazwą np.:” wspaniale wino zebrane poza Szampanią”. Kolejnym zagrożeniem będącym naruszeniem praw do nazwy „szampan” to rejestracja znaków towarowych ze słowem szampan: „Sirops de Champagne”, „Grenadine – Champagne”, „Bière- Champagne”, „Lait- Champagnisè”, „Limonade- Champagne”, ale także „ Szampan serdeczny” jako aperitif lub znaki towarowe dla perfum będących „olejami i esencjami szampańskimi”. A należy pamiętać, że „Champagne” (szampan) to chroniona (lub kontrolowana) nazwa pochodzenia ale to słowo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy, ponieważ każdy producent napoju wyprodukowanego w Szampanii z tamtejszych winogron może posługiwać się tą nazwą, o ile spełnia wszystkie wymagania produkcji. Natomiast znaki towarowe są rejestrowane na rzecz konkretnego producenta do oznaczania towarów lub usług. Jednakże CIVIC twierdzi, że szampan jest także niezarejestrowanym, ale powszechnie znanym znakiem towarowym i jako taki pozostaje pod ochroną. Głównym celem CIVIC jest całkowita eliminacja używania oznaczenia „szampan” przez wytwórców jakichkolwiek dóbr i usług innych niż szampan. Nie jest to proste ale CIVIC skutecznie chroni oznaczenie „szampan” np. w sporze w Niemczech z kampanią reklamową wody mineralnej Perrier, gdzie była wykorzystywana renoma szampana w sloganie reklamowym „Szampan wód mineralnych” w odniesieniu do Perrier – CIVIC twierdził, że tutaj wykorzystano renomę szampana.

Ciekawy był również spór w Wielkiej Brytanii w odniesieniu do musującego soku z kwiatu czarnego bzu sprzedawanego w butelkach w kształcie szampana z napisem „Szampan z czarnego bzu – Elderflower Champagne” na etykiecie. W tym przypadku CIVIC podkreślał, że „renoma i dobra sława szampana wynika nie tylko z jakości wina ale także z samej wyjątkowości i ekskluzywności opisu, braku jakichkolwiek epitetów i określeń. Zatem każdy produkt, który nie jest szampanem, ale posługuje się tą nazwą, musi nieuchronnie osłabiać wyjątkowość szampana, powodując podstępną ale poważną szkodę”.

Kolejny spór pomiędzy CIVIC a dyskontem Aldi Süd dotyczył zaprzestania sprzedaży lodów pod nazwą „Champagner Sorbet”. Sąd w Monachium orzekł, że deser nie może posługiwać się określeniem „o smaku szampana” jeśli nie smakuje jak wino musujące.

CIVIC zaangażował się również w działania, gdzie zarzuty były oparte na pasożytniczym czerpaniu z renomy szampana. Już w 1984 r. paryski Tribunal de Grande Instance pierwszy raz odniósł się do nadużycia renomy nazwy pochodzenia podczas sporu dotyczącego używania nazwy „Champagne” do oznaczania papierosów sprzedawanych pod nazwą „Szampan”. Analogiczna sytuacja dotyczyła perfum „Champagne de Yves Saint Laurent”, które to perfumy zostały stworzone dla „lekkich, szczęśliwych i pełnych życia kobiet” i w krótkim czasie stały się trzecim najlepiej sprzedającym się zapachem w Europie. Pozew złożony przez CIVIC spowodował zmianę nazwy perfum na „Yvresse”. Ciekawą sprawą były zdjęcia nowego iPhone’a 5S w kolorze jasnozłotym, który miał być reklamowany jako „szampański”. CIVIC natychmiast ostrzegł Apple przed nazywaniem w ten sposób koloru ponieważ” francuskie wino musujące ma wiele różnych odcieni. Zatem każda firma, która chce używać nazwy „Szampan”, robiłaby to tylko po to, by korzystać z renomy wina”. Śmiało więc można powiedzieć, że CIVIC monitoruje cały świat i nic co dotyczy szampana, nie umyka jego uwadze. Przykładem może być sprawa małżeństwa w Australii , które zajmowało się dostarczaniem koszy upominkowych, pakowaniem i sprzedażą ekskluzywnych produktów w tym szampana. Gdy chcieli zarejestrować na swoją rzecz nazwę swojej firmy w Australii ”Champagne Messenger” otrzymali list ostrzegawczy od CIVIC, że ten znak narusza prawa do chronionej nazwy pochodzenia „Champagne” w Australii i zaszkodzi interesom producentów szampana. Para z Australii zmieniła nazwę firmy na „Bubbly to Go”.

CIVIC tak mocno stoi na straży renomy „wina cywilizacji”, że nie odpuścił nawet w sytuacji gdy pojawił się spór z winiarzami małego 1000-osobowego miasteczka Champagne w Szwajcarii, którzy bez skutku zwracali się do UE o zezwolenie na używanie nazwy „Commune de Champagne” dla swoich lokalnych win produkowanych w regionie Vaud. Jednakże umowa pomiędzy Szwajcarią a UE dotycząca produktów rolnych zwiera regulacje, o tym, że nazwa „szampan” została zarezerwowana tylko dla win pochodzących z Szampanii we Francji i nie mogą na dzień dzisiejszy takiej nazwy używać. CIVIC ma również 27 domen internetowych Gtld i ccTLD składających się ze słowa „champagne”  i 101 nazw domen, które zawierają słowo „champagne” jako część nazwy np.: champagne.fr; champagne.co.uk, champagne.eu; champagne.com. Jednakże brak wyraźnych i jednoznacznych międzynarodowych regulacji prawnych, może doprowadzić do niejednakowej oceny naruszeń. Sądy francuskie i belgijskie uznają, za naruszenie rejestrację domen nawiązujących do nazwy „szampan” – np. Sąd Okręgowy w Paryżu orzekł, że nazwa domeny i adres internetowy www.champagne.com oraz nazwa „champ.pagne” jest bezprawnym użyciem chronionej nazwy pochodzenia Champagne i szkodzi oraz osłabia renomę tej nazwy.

Trzeba też pamiętać, że szampan to chroniona nazwa pochodzenia, a nie znak towarowy i zgodnie z opinią WIPO i Zasad dotyczących jednolitej polityki rozstrzygania sporów, w sprawie nazwy domeny nie rozszerza ochrony na oznaczania geograficzne, chyba że skarżący może wykazać, że „ma prawa do danego oznaczenia (nazwy) i że jest ono używane jako znak towarowy dla towarów lub usług innych niż te, które są opisane lub związane z geograficznym znaczeniem tej nazwy”.

Obecnie największym problemem dla CIVIC jest obawa przed utratą wyjątkowego charakteru, renomy nazwy „szampan” bo nie wszystkim wiadomo, że nazwa „szampan” to chroniona nazwa pochodzenia. Warto tutaj wspomnieć o nowelizacji ustawy federalnej o państwowej regulacji produkcji i obrotu alkoholem etylowym, produktami alkoholowymi i zawierającymi alkohol oraz o ograniczeniu spożycia produktów alkoholowych podpisanej w 2021 r. przez prezydenta Rosji Władimira Putina. Nowelizacja ta zobowiązywała producentów szampana do zmiany nazwy „szampan” na wino musujące na tylnej etykiecie butelek, pisanej cyrylicą, z zastrzeżeniem nazwy w cyrylicy „Champanskoye” dla rosyjskich producentów win musujących. Ruch Rosji oczywiście oburzył Francuzów ale francuska firma LVMH Moët Hennessy właściciel szampanów Veuve Clicquot, Moët & Chandon, Dom Pèrignon w ciągu 2 dni zgodziła się dostosować do rosyjskiego ustawodawstwa aby kontynuować eksport szampana do Rosji. Wybuch wojny na Ukrainie spowodował, że francuscy producenci szampana wycofali się z tego rynku.

Podsumowując przedstawioną powyżej historię renomy szampana i aktywne działanie Międzybranżowego Komitetu ds. Wina Szampańskiego (CIVC) należy kreując swój znak towarowy wcześniej sprawdzić czy nie naruszymy chronionych nazw pochodzenia takich właśnie jak szampan (Champagne).

Poszczególne kraje w tym Polska jak również Unia Europejska dysponują listami chronionych nazw pochodzenia i zarejestrowanych oznaczeń geograficznych zarówno w UE jak i w poszczególnych krajach. Warto tam zajrzeć i upewnić się czy nie będziemy naruszać chronionych nazw pochodzenia czy oznaczeń geograficznych.

Jeśli chodzi o Polskę to Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi prowadzi listę Produktów zarejestrowanych jako Chronione Nazwy Pochodzenia, Chronione Oznaczenia Geograficzne oraz Gwarantowane Tradycyjne Specjalności link : www.gov.pl/web/rolnictwo/produkty-zarejestrowane-jako-chronione-nazwy-pochodzenia-chronione-oznaczenia-geograficzne-oraz-gwarantowane-tradycyjne-specjalnosci;

W Unii Europejskiej informacje na temat chronionej nazwy pochodzenia czy oznaczenia geograficznego można uzyskać pod linkiem: www.agriculture.ec.europa.eu/farming/geographical-indications-and-quality-schemes/geographical-indications-and-quality-schemes-explained_pl;